Plannen blijkt lastig. Of doet mijn puber maar alsof?

Volgens neurowetenschapper Barbara Braams is het meestal geen onwil, maar onvermogen. ‘Jongeren kunnen heel veel dingen al heel goed, alleen niet in alle situaties. Plannen lukt prima als je er samen rustig voor gaat zitten. Maar je aan de planning houden? Dat is voor pubers de echte uitdaging.’

Executieve functies in ontwikkeling

Wat hierachter zit, zijn de zogenoemde executieve functies: cognitieve vaardigheden die nodig zijn om doelen te bereiken. Denk aan plannen, prioriteiten stellen, concentreren en impulsen onderdrukken. Deze hersenfuncties ontwikkelen zich volop in de adolescentie, maar zijn nog niet volledig volgroeid.

Te druk of spannend, dan toch impulsief

‘Als pubers in een rustige setting kunnen nadenken, laten ze soms heel volwassen gedrag zien,’ zegt Braams. ‘Maar in een drukke of spannende context vallen ze snel terug in primair, impulsief gedrag.’

Denk aan autorijden: overdag in hun eentje lukt het prima. Maar het gaat mis als het donker is, het regent en er zitten twee vrienden op de achterbank. ‘Die context zorgt ervoor dat iets wat tieners in principe goed kunnen, moeilijker wordt,’ zegt Braams.

De rol van zelfcontrole

Zelfcontrole, ook wel inhibitie genoemd, is een belangrijk onderdeel van executieve functies. Het gaat om het vermogen om je impulsen te beheersen en een verleidelijke korte-termijnbeloning te weerstaan. Bijvoorbeeld: je weet dat je thuis koffie hebt, maar als je moe bent en langs het station loopt, kies je toch voor die cappuccino van vier euro.

Ken je de marshmallowtest?

Een beroemd onderzoek dat zelfcontrole zichtbaar maakt, is de marshmallowtest. Kinderen krijgen een marshmallow voor zich. Ze mogen die meteen opeten, of wachten tot de onderzoeker terugkomt en dan krijgen ze er 2. Sommige kinderen eten hem meteen op. Andere doen hun best om te wachten. 40 jaar later bleek dat kinderen die konden wachten op de 2de marshmallow gemiddeld betere sociale en cognitieve vaardigheden hadden, en een gezonder, stabieler leven leidden.

Niemand heeft perfecte zelfcontrole

Maar dat betekent niet dat kinderen met weinig zelfcontrole meteen verloren zijn, voegt Braams er direct aan toe: ‘De marshmallowtest is heel zwartwit: je doet het wel of niet. In werkelijkheid is zelfcontrole een spectrum. Sommige mensen zijn impulsiever, anderen remmen zichzelf meer. Maar niemand heeft perfecte zelfcontrole. Jongeren niet, volwassenen ook niet.’

Wat wel helpt: de toekomst concreet maken

Kun je zelfcontrole trainen? Niet echt, zegt Braams. ‘Het idee dat je je wilskracht kunt trainen is omstreden. Wat wel helpt: de toekomst concreet en tastbaar maken. Dus niet zeggen: “Spaar voor 1000 euro”, maar werken met een spaarkaart, stickers, mijlpalen. Zo haal je de toekomst dichterbij en wordt het makkelijker om je gedrag nu aan te passen.’

Wat ook helpt: nu keuzes maken voor later

Een andere beproefde strategie: pre-commitment. ‘Dat betekent dat je nu een keuze maakt waar je straks niet meer op terug kunt komen,’ legt Braams uit. ‘Bijvoorbeeld: je zet 25 euro op een spaarrekening waar je vijf jaar niet bij kunt. Dan heb je die keuze alvast gemaakt voor de toekomst, en kun je niet alsnog verleid worden om het geld uit te geven.’

Richt je omgeving slim in

Het lijkt logisch dat iemand die goed kan sparen, automatisch meer zelfcontrole heeft. Maar volgens Braams is dat niet per sé het geval. ‘Het zijn de mensen die hun omgeving handig inrichten. Die aan het begin van de maand een bedrag opzijzetten, in plaats van te kijken wat er overblijft. Of: geen M&M’s op het aanrecht leggen, maar een banaan. Dat werkt.’

Maak geld tastbaar

Dus als je puber zijn budget alweer vergeet of een planning negeert, bedenk dan: het is geen onwil, en je hoeft hem ook niet harder te laten ‘leren plannen’. Je helpt meer door structuur, rust en slimme keuzes. En vooral: door geldzaken tastbaar te maken en de toekomst een beetje dichterbij te halen.